ÇARIKSARAY’IN BAŞTAN SONA ÖZET TARİHİ

Hazırlayan: Bekir YALÇINKAYA Araştırmacı Gazeteci Yazar

1475-1481 Tarihinde Çarıksaray

ÇarıkSaray, Osmanlı Devleti’nin arşivlerinde ilk defa Fatih Sultan Mehmed Dönemi 1475-1481 arası tarihte yazılan(1),Kara Ağac Nâhiyesi’nin mezra’a (ekinlik) ve 40 pare karyesiyle toplamda 51 yerleşim yerindenbirisidir. Bugüne göre,kurulduğunda oldukça küçük bir Karye (köy) olan Çarıksaray’ın 1475’teki ilk Mufassal Defter’inde hâne sayısı 12 olub ilk sâkinleri de şunlardır;

Hüseyin veled-i (oğlu) Emir

Hamza mezbur (birader-i) o.

Muhammed veled’i Ebri

Halil veled-i Mahmud

Yusuf veled-i Baba

İsmâ’îl birader-i o.

Hamza veled-i Hâcı Muhammed

Süleyman veled-i Mustafa

İsmâ’îl veled-i Ahmed

İshak veled-i Fermaî

Hızır veled-i Fermaî

Muhammed veled-i Gündoğdu.

Bu tarihte 1 çift(100-150 dönüm arazi sahibi), 4 nimçid(75 dönüme kadar arazisi olan), 4 bennak(evlenmiş vergi mükellefi), 1 imam ve 2 aded de mücerred (bekâr) nüfusa sahib ÇarıkSaray’da; Koyun beslendiğinden hem 100 akçe Ağnam, hem de 20 akçe kiyah (ot) öşirleri ödendiği gibi hınta denilen buğday, şa‘ir denilen arpa, kovan (yani bal) ve çift, nimçid ve bennak resmleri gibi vergiler de ödenmiştir. 

Köylerde görevlendirilen tımar, zeâmet veya sipahilerden Çarık Saray’da sadece tımarlar bulunmaktadır ki köyün 1475’teki ilk tımarlarından bazıları; Hasan, Hızır, Süleyman, Yusuf ve Bali gibi isimlerdir.

1501 ve 1522 Tarihinde ÇarıkSaray

1501 tarihli 2. Mufassal Defteri (2)kayıdlarına göre ÇarıkSaray’ın hâne sayısı 2 hâne eksiğiyle 10’a düşmüştür. Bu tarihte ÇarıkSaray köyünde oturanların ödediği öşir bedelleri Ağnam (Küçükbaş hayvanlar) 55 akçe, Ganem (Koyun) 100 akçe, Yulaf 25 akçe ve Ketan da 20 akçedir.

1522 tarihine gelindiğinde ise ÇarıkSaray’ı 4 hâne, 5 neferli bir yerleşim yeri olarak görsek de ayrı bir Numro’da (numara) yazılan Saraycık da 11 hâne ve 13 neferlidir ki iki karyeyi birleştirsek dahi az gelişmiş bir köy ÇarıkSaray ile karılaşıyoruz. 3. kaydın yer aldığı Mufassal Defter’e (3)göre böyle bir durum arzeden Saraycık’ın bu tarihte yüksek bir hasılası vardır ve bu miktar 3712 akçedir ki dolayısıyla Saraycık da yakınındaki Nekid köyü gibi 80 dönüm tarlasıyla çift araziye sahibdir. Saraycık’ta yetiştirilen ve vergiye tâbi olan ürünler arasında başta Hınta (Buğday) olmak üzre Şa‘ir (Arpa), Bağ (Üzüm) ve Ceviz yer almaktadır. Ganem öşri olarak 150 akçe ödenmesine bakılırsa hayvancılık, öşri 60 akçe olan üzümcülükten(Bağ)daha ehemmiyetlidir. Çarıksaray’da vadiye kuruluşu itibariyle 1 aded de Değirmen işletilmektedir.

   Peki, ÇarıkSaray, Nâhiye Kara Ağac’ın hangi yönünde iskân olunmuştur? 1530 Tarih ve 438 Nolu Muhasebe-i Vilâyet-i Anadolu Defteri’ndeki haritaya göre; Zengiler’in hemen solunda Ulu-köy, yine Zengiler’in solunda ve biraz güney batısında da sırayla Ömercik, Süvar ve Bayat köyleri yer almaktadır. Her ne kadar bu haritada ÇarıkSaray gösterilmese de bugünkü esaslı yerleşimini gözönüne aldığımızda ilk iskân alanının Süvar bölgesi olduğu görülecektir.

___________________________________________________________________

*CNBM: Caba (Tımarlı asker), Nim (Yarım çift), Bennak (Evlenmiş, vergiye tâbi erkek) Mücerred (Bekâr kişi).

1567’li Yılların ÇarıkSaray’ı Ömercik, Saraycık, Süvar ve Çarık’la Bütünleşiyor

Süvar bölgesinde kurulan ÇarıkSaray, takribi 1567 tarihlerinde (4)ilk eki Çarık, Ömercik karyesi bünyesinde,ikinci eki Saraycık da 12 hâne ve 24 neferiyle (ki 12 hânex5=60 kadar nüfusuyla) müstakil olarak ayrı ayrı yazılmışlardır. 

16. asra, yani 1567’li yıllara kadar hem ÇarıkSaray, hem Süvar hem de Saraycık’ın Hâne ve Nefer/Nüfusları ayrı ayrı kaydedilirken yakın tarih sayabileceğimiz bu tarihlerde Ömercik köyü içinde yer alan Bayad, Yaka-köy, Ulu ve Çarık dâhil Süvar ile de birleşerek ÇarıkSaray hâlini almış ve oldukça büyümüştür.1522’de 4 hâne ve 5 neferi bulunan Çarık karyesi, Saraycık ile birleşmiş ve 1522’de 11 hâne ve 13 neferli iken bu birleşmeden dolayı da 1765 tarihinde 15 hâne, 24 nefere çıkmıştır.

ÇarıkSaray içinde yer alan o köylerin birleşme öncesine baktığımızda müstakil il Haritası’na göre Zengibar-Suvar arasında bir yer durumları şöyle idi:

Karye-i Ömercik, Defter Sıra No: 175/389:1530 Tarihinde Hamîd Livâsiken bu yeri, 1765 Mufassalında Ömercik, Yenice eş-şehir, Bayad,Yaka-köy,Ulu-köy ve Çarık ile birlikte 6 pare köy olarak görüyoruz. Tımarları ise İlyas ve Sevinç ..ve Hasan ve Şaban isimli kişilerdir.

Karye-i Saraycık, Defter Sıra No: 179/395:Yeri kaynaklarda verilmeyen Saraycık, Çarık köyüyle bire bir oturum gösteren ve birleştiği Çarık’a, Çarık Saray adını kazandıran bir iskân alanıdır.1567’e tekabül eden Tarihsiz 51 Nolu Defter’de de ´Çarık Saray 8 nefer´ kaydına rastlıyoruz ki Saray ile birleşen Çarık bir Cemâ´at adıdır. Zamanında Tımarları Nasrullah, Ömer ve Hamza’dır.

Saraycık’ın 1567 tarihindeki gelir durumu: 40 deştbâni(bekçi ve koruculuk), 100 bağ, 450 öşr-i kiyah, 27 resm-i zemin, 2-80 asiyab(Değirmen)kıt’a, 20 ceviz, 49 öşr-i kovan, Hasıl: 4.302 (Deftere işlenişinde 4.307 geçmektedir ki yanlıştır.)

Karye-i Süvar, Defter Sıra No: 188/416:Sivar olarak da söylenen ve 8. yüzyıldan önce Sabirler tarafından kurulan bir Dağıstan şehrinin adı olduğu gibi; ‘Süvarinin atını kaybetmiş olanı’ manâsını da vermektedir. Ağa Yahya ile Sefer’in tımarı olan Süvar, büyükçe bir köy iken Çarık Saray Kasabası’na dâhil olduğundan bugün onun bir mahallesi durumundadır.

Süvar’ın 1567 tarihindeki gelir durumu: 500 bağ ve bağçe, 270 öşr-i kiyah(ot vergisi), 150 resm-i zemin, 160 deştbani, öşr-i kovan 120, Hasıl: 5.862 (5.792 yanlıştır.)

Çarık hakkındaki notumuz: Çariklu/Çarekli/Çarikli olarak bilinen bu isimler Yörükân Tâifesi’ni temsil etmektedir. Kâşgarlı´da geçen Çarukluğ adlı OĞUZ boyundan gelmektedirler. Bugün Anadolu´da Çarıklu adlı beş köy olduğu gibi, Çarıklar şeklinde köyler de bulunmaktadır ki Saray ekini almadan önceki Çarık köyünü de böyle değerlendirebiliriz.

ÇarıkSaray, çevresindeki köylerin dâhil olmasıyla büyümüş ve 1831 Osmanlı Genel Nüfus Sayımı’nda 3 mahalleye ulaşacak kadar hâne ve nüfus yoğunluğu kazanmıştır ki 1831 Sayımı’na göre ÇarıkSaray’ın yekûn 254 hânesi ve 532neferi bulunmaktadır.

Yakın tarih itibariyle ve bütün mahalleleriyle birlikte 1990’da 4.772 nüfusa sahibÇarıkSaray 1997’de nüfusunu 3.981’e, 2.000’de de 6.904’e kadar yükseltmiştir.

Kaynakca

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

1-Hicri 906 (M.1475-1481) Tarih ve TT 30 Numaralı Fatih Sultan Mehmed Dönemi Mufassal Defter

2-M.1501 öncesi TT 994 Numaralı II.Bayezîd-i Veli Dönemi Mufassal Defter

3-H.Gurre-i Zilhicce 929/M.1 Ekim 1522 Tarih ve TT 121 Numaralı Kanuni Dönemi Mufassal Defter

4-TK 51 Tarihsiz II. Selim Dönemi Mufassal Defter´in, (H.975-976/M.1567-1568)

5-Başbakanlık Devlet Osmanlı Arşivi (BOA),Defter Bilgi Formu H. 1256 Başlangıç Tarihli ve 3262 Numaralı Nüfus Defterleri; Hâmid Sancağı’nda Kain Nefsî Karaağac-ı (2-374) Yalvac’ın Ehl-i İslâm Nüfus Defteri

Ana Kaynak: Bekir Yalçınkaya, Hamideli’nde Türkmen Soyumuz KARA AĞAC, s.17’den/157’e